بررسی کلمه «شجر» در قرآن

در قرآن کریم در اکثر موارد از درخت با واژه «شجر» یاد شده است. واژه شجر در حقیقت به معنای «هرچه از روییدنی‌ها که تنه دارد» ،می‌باشد. علاوه بر این در قرآن الف«شجر و تنازع»نیز استفاده شده است؛چنان که در آیه 65سوره مبارکه نساء می‌خوانیم:(فلا وربک لایومنون حتی یحکموک فیما شجربینهم ثم لا یجدوا فی انفسهم حرجاً مما قضیت و یسلموا تسلیماً) پس چنین نیست که اگر مردم رسالت تو را تصدیق کنند مۆمن باشند؛به پروردگارت سوگند تا آنان تو را در آنچه میانشان مایه اختلاف است داور نسازند، آنگاه از داوری تو در خود هیچ‌گونه احساس دل‌تنگی نکنند و کاملاً تسلیم حکم تو نباشند،مۆمن نخواهد بود. در این مورد نیرکلمه«شجر»با معنای درخت قرابت دارد.چرا که منازعه را از آن جهت مشاجره می‌نامند که سخن دو خصم مثل برگ و شاخه درخت درهم می‌آمیزد .ولی به طور کلی واژه شجر با اشکال مختلف بارها در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است.که هر کدام بیان کننده صفات متنوع و ویژگی‌های مختلف آن می‌باشد.مثلاً در سوره یس در بحث بسیار مهم آفرینش و حیات بازپسین،خداوند پدید آمدن آتش را از درخت سبز به عنوان پدیده‌ای شگفت و عبرت آموز نقل می‌کند امام فخر رازی می‌گوید:«آتش در دل درخت،همانند شعله حیات در پیکر انسان است و خداوند آفرینش آتش و ذکر آتش در درخت را به عنوان مقدمه‌ای برای آفرینش بزرگ خود بیان کرده است». همچنین در آیه 30سوره قصص می‌خوانیم:«پس چون به آتش رسید،از جانب راست وادی در آن جایگاه مبارک،از آن درخت ندا آمد که :ای موسی،منم،پروردگار جهانیان»و در آیه 20سوره مۆمنون داریم:«از طور سینا درختی بر می‌آید که روغن و نان خورشتی برای خورندگان است».موارد استفاده درخت در قرآن در سوره‌های مختلف،متفاوت است .در برخی سوره‌ها درخت به عنوان نشانه‌ای در قدرت خداوند به‌کاررفته است.همچنین درخت نقش مهمی را در زندگی انبیاء به عهده داشته است.علاوه بر آن یک سری از درختان به عنوان درختان بهشتی و درختان دوزخی و درختان دنیوی در قرآن به‌کاررفته اند.اجزای مختلف درخت شامل ساقه،برگ ،شاخه و درختان میوه مانند درخت خرما،انگور،انار،زیتون و درخت سدر بارها به عنوان نشانه‌های مختلف در قرآن به‌کاررفته اند.

نقش درخت در زندگی پیامبران (ع) و ائمه معصومین (س)

در آیات قرآن، دربیان حوادث زندگی 5 نفر از پیامبران الهی به نقش درخت اشاره شده است. 

1. شجره ممنوعه در زندگی حضرت آدم (ع) :

درخت در زندگی حضرت آدم(ع) نقش به سزایی داشته است و در آیات مختلف قرآن به کرات به داستان حضرت آدم و شجره ممنوعه اشاره شده است. در آیه 35سوره بقره می‌خوانیم:«ای آدم! آرام گیر،خود و جفتت در بهشت و بخورید از نعمت‌های آن فراوان هر جا که خواهید و نباید که نزدیک شوید.به این درخت که از ستمکاران خواهید شد» همچنین در آیات 20تا22 سوره اعراف می‌خوانیم:«پس ابلیس آن دورا وسوسه کرد و آن‌ها را به خوردن از آن درخت فرا خواند تا شرم گاه‌هایشان را که برایشان پوشانده شده بود،برایشان نمایان سازد و گفت:پروردگارتان ما را از این درخت منع کرد تا جاودانه نگردید و برای آن دو سوگند یاد کرد و آن‌ها را به درخت رسانید و آن دو از آن چشیدند و خود را با برگ‌هایش پوشاندند و پروردگارشان آن دو را ندا داد که آیا شما را از آن حق باز نداشتم».و به همین صورت در آیه 120 سوره طه داریم:«پس آدم و حوا از آن درخت تناول کردند.به این جهت زشتی در نظرشان پدید ارشد و خواستند تابه ساتری از برگ درخت خود را بپوشانند و آدم نافرمانی خدا کرد و گمراه شد».از این آیات در می‌یابیم که درخت نقش اساسی در زندگی حضرت آدم داشته،به طوری که تناول از آن موجب اخراج از بهشت و تغییر نحوه زندگی وی شده است. 

2. درخت هستی‌بخش برای حضرت یونس (ع) :

حضرت یونس(ع)پس از بلعیده شدن توسط ماهی و زندگی در آنجا به مدت چند روز،به امر خداوند به ساحل افکنده شد. و لیکن به علت ضعف جسمانی که به علت بودن در شکم ماهی پیداکرده بود،به فرمان الهی درختی سایه افکن بر بالای سراو روییده تا وی از آن تناول کند و هستی تحلیل‌رفته‌اش را بازیابد. چنانچه در آیه 145سوره صافات می‌خوانیم :«باز یونس را از بطن ماهی به صحرای خشکی افکندیم درحالی‌که بیمار و ناتوان بود و در آن صحرا بر او درخت کدو رویاندیم.»

3. درخت رسالت حضرت موسی (ع) :

حضرت موسی که در جستجوی یافتن پناه گاهی برای خود و خانواده‌اش است،به کوه طور رفته و در آنجا خداوند از و رای درختی با وی صحبت می‌کند واو را به رسالت مبعوث می‌گرداند .چنانچه در آیه 30سوره قصص داریم:«چون موسی به آن آتش نزدیک شد به او از جانب وادی ایمن در آن بارگاه مبارک از آن درخت مقدس ندایی رسید که‌ای موسی هوش دار که منم خدای یکتا،پروردگار جهانیان». 

4. نقش درخت خرما به هنگام وضع حمل حضرت مریم (ع) :

حضرت مریم به هنگام تولد حضرت عیسی(ع)، به خواست خداوند به کنار درخت خرمایی می‌رود و از آن تغذیه می‌کند.در آیات 22تا25سوره مریم می‌خوانیم«پس مریم به آن پسر بار برداشت و به جایی دور خلوت گزید،آنگاه که شورا درد زاییدن فرا رسید زیر شاخ درخت خرمایی رفت و از شدت حزن و اندوه با خود می‌گفت ای کاش من پیش از این مرده بودم و از صحنه روزگار به کلی نامم فراموش شده بود،از زیر آن درخت(فرزندش عیسی)او را ندا کرد که غمگین نباش که خدای تو،از زیر قدم تو چشمه آبی جاری کرد،ای مردم شاخ درخت را تکان ده تا از آن برای تو رطب تازه فرو ریزد». 

5. بیعت رسول اکرم (ص) با مسلمانان در زیر درخت حدیبیه:

در آیه 18 سوره فتح داریم: «خداازمۆمنان که زیر درخت حدیبیه با تو بیعت کردند به حقیقت خشنود گشت و از وفا و خلوص قلبی آن‌ها آگاه بود که وقار و اطمینان کامل برایشان نازل فرمود و به فتحی نزدیک پاداش داد» .

نقش درخت در نمایان کردن قدرت خداوند

درخت یکی از آفریده‌های شگفت انگیز خداوند است که دقت در آن قدرت لایزال الهی را به تصویرمی کشد. در قرآن کریم وجود درختان به عنوان نشانه الهی مطرح می‌شود که می‌تواند قدرت پروردگار را در خلق چنین ارگانیسم پیچیده یا از یک بذر و نهال کوچک نشان دهد. چنانکه در آیه 60 سوره نمل داریم: آیا آن کیست که آسمان‌ها و زمین را خلق کرده و از آسمان برای شما باران می‌فرستد تا با آن درختان و باغ و بستان‌های شما را در کمال سبزی و خرمی می‌رویانیم. هرگز شما از پیش خود قادر به رویانیدن آن درختان نیستید، آیا با وجود خدای یکتا خدایی هست؟ لیکن ای مشرکان روی از خدا می‌گرداند. همچنین در آیه 10 و 11 سوره نحل آمده است: «اوست خدایی که آب را از آسمان فرو فرستاد که از آن بیاشامید و درختان پرورش دهید وهم زراعت‌های شما را از آب برویاند و درختان زیتون و خرما و از هرگونه میوه بپرورد. در این کار رحمت و قدرت الهی برای اهل فکرت پدیدار است» .در آیه 71و72سوره واقعه نیز جهت نمایان کردن قدرت خداوند آمده است:»آیا آتشی که روشن می‌کنید و می‌نگرید،آیا شما آن درخت را آفریدید یا ما آفریدیم؟»ونیز در آیه 68 سوره نحل خداوند قدرت خود را در رفتار زنبور عسل در کوه‌ها و درختان نشان می‌دهد و می‌فرماید:«.خدا به زنبورعسل وحی کرد که از کوه‌ها و درختان و سقف‌های رفیع منزل گیرد».

درخت تسبیح گوینده درگاه حق تعالی

تمامی مخلوقات خداوند به تسبیح و ذکر حمد الهی مشغولند. درختان نیز به عنوان دسته‌ای از مخلوقات به طور مداوم به تحمید الهی مشغولند، به طوری که در بسیاری از آیات قرآن به تسبیح و سجده درختان اشاره شده است. برای مثال در آیه 6 سوره الرحمن می‌خوانیم: «و گیاهان و درختان به سجده او سر به خاک نهاده‌اند.» و باز در آیه 18 سوره حج آمده است: «آیا مشاهده نکردی که هرچه در آسمان‌ها و هرچه در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوه‌ها و درختان و جنبندگان و بسیاری از آدمیان همه به سجده خدا مشغولند؟»

درخت و تمثیل در قرآن

قرآن بسیاری از موضوعات و مفاهیم عمیق را جهت فهم بهتر بندگان به صورت تمثیل بیان می کند و در برخی از آیات از درخت برای تمثیل بهره می‌جوید. برای مثال در آیات 24 تا 26 سوره ابراهیم می‌خوانیم: «آیا ندانسته‌ای که خداوند گواه به توحید را چگونه مثل زده است؟ او سخن پاک را به درختی پاک که ریشه‌اش در زمین استوار و شاخه‌هایش در آسمان است تشبیه کرده است. درختی که هرزمان میوه‌اش را به اذن خدا می‌دهد و خداوند برای مردم مثل‌ها می‌زند باشد که دریابند که نیکبختی آنان درگرو توحید و خدا پرستی است؛ و سخن پلید در مثل همچون درختی بی ریشه است که از روی زمین بر کنده شده و ثبات ندارد، جز شر و بدی ثمری به بار نمی‌آورد.» و در سوره نور نیز در آیه 35 می‌خوانیم: خداوند نور آسمان‌ها و زمین است. داستان نورش به مشکاتی ماند که در آن چراغی روشن باشد و آن چراغ در میان شیشه‌ای که تل الو آن گویی ستاره ایست درخشان و روشن از درخت مبارک زیتون که با آن که شرقی و غربی نیست، شرق و غرب بدان فروزان است. در آیه 60 سوره اسراء داریم: «وقتی را که به تو گفتیم خدا البته به همه مردم محیط است و ما رویایی را که به تو ارائه دادیم نبود جز برای آزمایش و امتحان مردم و درختی که به لعن در قرآن یاد شده و ما به ذکر این آیات عظیم آن‌ها را می‌ترسانیم» .در این آیه در حقیقت خداوند گروهی از آدمیان را به واسطه اعمال شیطانی به درختی تشبیه نموده که مورد نفرین و لعنت خداوند است.

درختان بهشتی

جنت که منزلگاه ابدی نیکوکاران است، همواره در قرآن به باغی پردرخت که نهرها از زیر درختانش جایست تشبیه شده است؛ و در اکثر آیه‌های قرآن به وجود درختان مصفا در بهشت تأکید شده است. چنانچه در آیه 23 سوره ابراهیم داریم: «آنان که به خدا ایمان آورده و عمل صالح کردند در بهشت‌هایی برده می‌شوند که از زیر درختانش نهرها جایست» . همچنین در آیه 14سوره انسان می‌خوانیم:«و سایه درختان بهشتی بر سر آن‌ها و میوه‌هایش در دسترس و در اختیار آن‌هاست».در آیه 54سوره الرحمن پیرامون همین مطلب داریم:«درحالی‌که بهشتیان بر بسترهایی که حریر و استبرق آسترآنهاست تکیه زده‌اند و درختان بهشتی و محصولات آن‌ها نیز اشاره شده است. برای مثال در آیه 28 سوره واقعه و16 سوره نجم به درخت سدر و در آیه 68سوره الرحمن به درختان انار و خرما اشاره شده است .علاوه بر این در روایات اسلامی آمده که مهم‌ترین درخت بهشتی درخت طوبی است که تنه آن در منزل پیامبر اکرم(ص) و شاخه‌های آن در منزل مۆمنان است.

درختان جهنمی

در آیات قرآن همواره از درختی جهنمی به نام زقوم یاد می‌شود که مربوط به گناهکاران است. درخت زقوم در حقیقت درختی است که خداوند با قدرت خویش آن را از بن دوزخ می‌رویاند و دارای میوه ایست که خوراک گناهکاران در جهنم می‌باشد. خداوند در آیه 52 سوره واقعه می‌فرماید: «هان! شما ای گمراهان که منکر قیامت، از درخت زقوم تلخ دوزخ البته خواهید خورد» ؛و در آیه 62 سوره صافات می‌خوانیم :«درخت زقوم جهنم که آن درخت را با ما بلای جان ستمکاران عالم گردانیم. آن زقوم به حقیقت درختی است که از بن دوزخ برآید. میوه‌اش گویی سرهای شیاطین است.اهل دوزخ از آن درخت آن طور می‌خورند که شکم‌ها را پر سازند».هم چنین در آیه 43 سوره دخان می‌خوانیم:«همانا درخت زقوم جهنم قوت و غذای بدکاران است،که آن غذا در شکم‌هایشان چون مس گداخته در آتش می‌جوشد».

شبکه تخصصی قرآن تبیان

نویسنده: هانیه اخوت